خلاصه کتاب یادداشت های امیر اسدالله علم: دفتر دوم ( نویسنده اسدالله علم )

کتاب «یادداشت های امیر اسدالله علم: دفتر دوم» به عنوان منبعی حیاتی، دریچه ای منحصربه فرد به درون دربار پهلوی دوم و رویدادهای حساس سال های ۱۳۵۳ تا ۱۳۵۶ می گشاید و درک عمیقی از محتوای اصلی، رویدادهای کلیدی، شخصیت های محوری و دیدگاه های اسدالله علم ارائه می دهد. این اثر، که ارزش تاریخی و نقاط قوت و ضعف آن از دیدگاه های مختلف بررسی شده است، به مرجعی معتبر برای پژوهشگران، دانشجویان و علاقه مندان به تاریخ معاصر ایران تبدیل شده است.

یادداشت های امیر اسدالله علم، به ویژه دفتر دوم آن، جایگاهی بی بدیل در میان اسناد تاریخ معاصر ایران دارد. این مجموعه نه تنها یک روایت روزانه از وقایع درون دربار است، بلکه تحلیل ها و دیدگاه های یکی از نزدیک ترین و بانفوذترین افراد به محمدرضا شاه پهلوی را نیز دربرمی گیرد. دفتر دوم به دوره ای می پردازد که ایران اوج درآمدهای نفتی را تجربه می کرد و همزمان، نشانه های اولیه نارضایتی ها و بحران های آینده در حال شکل گیری بود. مطالعه این بخش از یادداشت ها، فرصتی استثنایی برای درک عمیق تر از تصمیم گیری ها، روابط پیچیده دربار و فضای عمومی آن سال ها فراهم می آورد.

هدف از این مقاله، ارائه خلاصه ای دقیق، تحلیلی و متعادل از کتاب یادداشت های امیر اسدالله علم: دفتر دوم است. این تحلیل نه تنها به معرفی محتوای اصلی می پردازد، بلکه اعتبار تاریخی و جایگاه آن را در میان سایر منابع معاصر بررسی می کند. نقد و بررسی دیدگاه های مختلف، از جمله موافقان و منتقدان، به مخاطب کمک می کند تا با دیدی جامع و انتقادی به این منبع ارزشمند بنگرد و از آن در پژوهش ها و مطالعات خود بهره ببرد. برای علاقه مندان به تاریخ و سیاست ایران، این مقاله می تواند راهنمای مفیدی برای کاوش در پیچیدگی های دوران پهلوی دوم باشد.

اسدالله علم: چشم و گوش شاه در دربار

اسدالله خان علم، با نام کامل اسدالله خان اعلم امیر قاینات، یکی از برجسته ترین و مرموزترین چهره های سیاسی دوران پهلوی دوم بود. او که در سال ۱۲۹۸ متولد شد و در سال ۱۳۵۷ درگذشت، سوابق سیاسی چشمگیری از جمله نخست وزیری (۱۳۴۱ تا ۱۳۴۲) و سال ها وزارت دربار محمدرضا شاه را در کارنامه خود داشت. نزدیکی بی سابقه علم به شاه، او را به محرم اسرار و تنها شاهد بسیاری از تصمیم گیری ها و رویدادهای خصوصی دربار تبدیل کرده بود. این موقعیت منحصربه فرد، اعتبار ویژه ای به نوشته های او می بخشد و یادداشت هایش را از سایر خاطرات متمایز می کند.

علم در تمام سال هایی که در خدمت شاه بود، به صورت روزانه و محرمانه، خاطرات و مشاهدات خود را ثبت می کرد. این یادداشت ها، که به طور پنهانی نگهداری می شدند و در بانکی در سوئیس به امانت سپرده شده بودند، مسائل مربوط به سال های ۱۳۴۶ تا ۱۳۵۶ را شامل می شدند. وصیت علم بر این بود که این خاطرات پس از مرگ او و انحلال حکومت پهلوی به چاپ برسند. این پنهان کاری، نشان از درک عمیق علم از حساسیت و پتانسیل انفجاری اطلاعاتی بود که او ثبت می کرد. او به خوبی می دانست که این نوشته ها می توانند پرده از بسیاری از رازهای دربار و پشت پرده تصمیم گیری ها بردارند و به همین دلیل، امنیت آن ها را تا پس از زوال رژیم تضمین کرد. این ویژگی، یادداشت های اسدالله علم را به یک گنجینه واقعی از اطلاعات دست اول و بی واسطه از قلب قدرت بدل کرده است.

قلب کتاب: خلاصه موضوعی دفتر دوم (۱۳۵۳ تا ۱۳۵۶)

دفتر دوم از یادداشت های اسدالله علم، شامل وقایع و مشاهدات او در بازه زمانی ۱۳۵۳ تا ۱۳۵۶ شمسی است. این دوره، یکی از حساس ترین و پرالتهاب ترین مقاطع تاریخ معاصر ایران است که به سال های نزدیک به انقلاب ۱۳۵۷ منتهی می شود. علم در این دفتر، به تفصیل به مسائلی از جمله اوج گیری قدرت نفتی ایران، روابط پیچیده بین المللی، اندرونی دربار پهلوی و نشانه های آغازین بحران سیاسی و اجتماعی می پردازد.

اوج قدرت نفتی و رؤیای دروازه تمدن بزرگ

سال های ۱۳۵۳ و ۱۳۵۴ اوج بی سابقه درآمدهای نفتی ایران بود. پس از شوک نفتی ۱۹۷۳ و افزایش چشمگیر بهای نفت، ایران از ثروت عظیمی برخوردار شد که محمدرضا شاه را در رؤیای «دروازه تمدن بزرگ» غرق کرد. علم در یادداشت هایش، جزئیات این افزایش درآمد و تأثیر آن بر غرور و جاه طلبی های شاه را به دقت تحلیل می کند. او از برنامه های توسعه بلندپروازانه سخن می گوید، اما در خفا، نقدهایی نیز به برخی تصمیمات اقتصادی و شتاب زدگی ها در هزینه کرد این ثروت بادآورده وارد می سازد. ایران در این دوره، نقش محوری در سازمان اوپک ایفا می کرد و شاه تلاش می کرد تا با استفاده از اهرم نفت، رهبری بازار جهانی انرژی را به دست گیرد. این بخش از یادداشت های علم جلد دوم، تصویری روشن از چگونگی صرف این ثروت و آرمان های بلندپروازانه ای که در سر شاه می گذشت، ارائه می دهد. علم به خوبی نشان می دهد که چگونه این ثروت، هم فرصت های بی نظیری ایجاد کرد و هم بستر را برای تصمیمات شتاب زده و در نهایت، تشدید مشکلات فراهم آورد.

شاه به علم می گوید: هنوز خیلی امیدها دارم. باید این مملکت را به پایه بزرگترین کشورهای دنیا برسانم، نه این که در خاورمیانه اول باشیم. دلیلی ندارد که نشود، هم قدرت داریم و هم مواد اولیه داریم. مگر دیگران چه کرده اند که ما نتوانیم بکنیم؟

روابط پیچیده بین المللی: ایران در آستانه تغییرات جهانی

علم به واسطه موقعیت خود به عنوان وزیر دربار، همواره در کنار شاه در سفرهای سیاسی و دیدارهای دیپلماتیک حضور داشت. دفتر دوم یادداشت ها، مملو از گزارش های دست اول او از تعاملات شاه با سران کشورهای بزرگ مانند آمریکا، شوروی و کشورهای اروپایی، و همچنین رهبران منطقه ای همچون عربستان و مصر است. در این صفحات، پشت پرده بسیاری از قراردادهای مهم سیاسی و اقتصادی بین المللی در آن سال ها افشا می شود که در اسناد رسمی کمتر به آن ها اشاره شده است. علم دیدگاه های شخصی خود را درباره جایگاه ایران در منطقه و جهان، و همچنین نگرانی های پنهانی خود را از پیامدهای برخی از این تعاملات بیان می کند. او به خوبی نشان می دهد که چگونه ایران در تلاش بود تا خود را به عنوان یک قدرت منطقه ای و جهانی تثبیت کند، اما همزمان، چالش ها و فشارهای بین المللی نیز رو به افزایش بود. این بخش از کتاب، درک عمیق تری از سیاست خارجی ایران در سال های پیش از انقلاب و عوامل تأثیرگذار بر آن به دست می دهد.

اندرونی دربار: سیاست، اشخاص و زندگی خصوصی شاه

یکی از جذاب ترین بخش های یادداشت های اسدالله علم، روایات او از روابط درونی دربار پهلوی است. علم با صراحت و گاه با لحنی طعنه آمیز، به روابط خود با محمدرضا شاه، فرح پهلوی و دیگر چهره های کلیدی دربار مانند امیرعباس هویدا می پردازد. او اشارات صریحی به مسائل شخصی شاه، عیاشی ها و نوسانات خلق و خوی او دارد که تصویری انسانی تر و در عین حال پیچیده تر از پادشاه ارائه می دهد. این جزئیات، در هیچ منبع دیگری به این وضوح و از چنین زاویه دید نزدیکی یافت نمی شوند. علم همچنین به تنش ها و رقابت های پنهان در میان مقامات و اطرافیان شاه اشاره می کند که نشان دهنده محیط پرفراز و نشیب و گاه خصمانه دربار است. این بخش از کتاب، نه تنها به درک شخصیت های اصلی آن دوره کمک می کند، بلکه سازوکار قدرت و نحوه تصمیم گیری ها را در محیطی که کمتر شفاف بود، روشن می سازد. این روایات، زوایای پنهانی از زندگی در دربار پهلوی را فاش می کند که برای پژوهشگران تاریخ اجتماعی و سیاسی بسیار ارزشمند است.

نشانه های آغازین بحران: زمزمه های نارضایتی و بیماری علم

با وجود اوج گیری قدرت ظاهری، علم در یادداشت های خود به نشانه های اولیه ضعف حکومت، فساد اداری و نارضایتی های اجتماعی نیز اشاره می کند، هرچند ممکن است میزان این اشارات در نسخه های منتشر شده مورد بحث باشد. او به تدریج شاهد افزایش مشکلات داخلی و کاهش کارایی نظام است. در این میان، روند بیماری اسدالله علم نیز رو به وخامت می گذارد و او به تدریج از فعالیت های دربار کناره گیری می کند. این بیماری، تأثیر عمیقی بر روحیات و نوشته های او می گذارد و لحن یادداشت ها گاه آمیخته به حس ناامیدی و یأس می شود. او لحظه کنار گذاشته شدن خود و انتصاب هویدا به جای او به وزارت دربار را با جزئیاتی تلخ و گاه با نوعی حس خیانت روایت می کند. این بخش از یادداشت های علم دفتر دوم، اهمیت بالایی در درک روانی و سیاسی علم در سال های پایانی خدمت خود و همچنین فراهم آمدن زمینه برای حوادث بعدی دارد. تغییر در جایگاه او، نمادی از تغییرات گسترده تری بود که در آستانه وقوع بودند.

اهمیت تاریخی و جایگاه یادداشت های علم دفتر دوم

یادداشت های امیر اسدالله علم: دفتر دوم، بیش از یک مجموعه خاطرات شخصی، یک منبع دست اول و بی همتا برای درک پیچیدگی های تاریخ معاصر ایران است. این اثر به دلایل متعددی از اهمیت تاریخی ویژه ای برخوردار است و جایگاه ممتازی در میان منابع مطالعاتی دوران پهلوی دوم دارد.

گنجینه ای از اطلاعات دست اول

اعتبار این یادداشت ها عمدتاً به دلیل ماهیت روزانه و محرمانه بودن آن هاست. علم به عنوان وزیر دربار و فردی که عمده ساعات بیداری اش را در کنار محمدرضا شاه می گذراند، تنها کسی بود که به طور مستمر و طولانی مدت، رویدادها، گفتگوها و تصمیم گیری های پشت پرده را ثبت می کرد. این یادداشت ها، نه برای انتشار فوری، بلکه برای آیندگان نگاشته شده بودند و از این رو، از بسیاری از ملاحظات رسمی و دیپلماتیک که سایر خاطرات را تحت تأثیر قرار می دهند، بری هستند. آن ها به ما امکان می دهند تا حوادث را از نزدیک ترین زاویه به مرکز قدرت مشاهده کنیم و به درکی عمیق از جو سیاسی و اجتماعی آن زمان دست یابیم.

افشای زوایای پنهان

بسیاری از جزئیاتی که در یادداشت های علم جلد دوم ارائه شده اند، در اسناد رسمی، گزارش های دولتی یا حتی خاطرات دیگر یافت نمی شوند. این یادداشت ها، پرده از بسیاری از تصمیمات پنهان، اختلافات درونی دربار، و نوسانات فکری و روحی شاه برمی دارند. آن ها به ما کمک می کنند تا فضایی را تجسم کنیم که در آن، سیاست های کلان کشور شکل می گرفتند و روابط پیچیده بین افراد و گروه ها، نقش مهمی در سرنوشت کشور ایفا می کرد. برای پژوهشگرانی که به دنبال کشف لایه های پنهان تاریخ هستند، این اثر یک منبع بی بدیل است که امکان بازخوانی و بازنگری در روایت های رایج را فراهم می آورد.

روایت یک بازیگر کلیدی

اسدالله علم نه تنها یک ناظر، بلکه خود یک بازیگر کلیدی در صحنه سیاست ایران بود. روایت های او حاوی دیدگاه های شخصی، تحلیل های عمیق و گاه انتقادهای صریح از عملکرد دیگران، از جمله شخص شاه است. این امر، ارزش تحلیلی یادداشت ها را افزایش می دهد؛ زیرا ما با ذهن و برداشت های یکی از بانفوذترین افراد دوران پهلوی دوم آشنا می شویم. او با بینش و تجربه خود، به تفسیر رویدادها می پردازد و انگیزه ها و پیامدهای تصمیمات را از دیدگاه خود بررسی می کند. این ترکیب از مشاهده و تحلیل، خواننده را قادر می سازد تا به درک جامع تری از فضای آن دوران و چالش هایی که ایران با آن ها روبرو بود، دست یابد.

مقایسه با سایر منابع

محققان و مورخان بسیاری، یادداشت های علم را با دیگر خاطرات تاریخی مقایسه کرده اند. برخی آن را همسنگ روزنامه خاطرات اعتمادالسلطنه در دوران قاجار می دانند که آن نیز تصویری از اندرونی دربار به دست می دهد. مسعود بهنود بر این عقیده است که این یادداشت ها، همسنگ خاطرات اعتمادالسلطنه و خاطرات هاشمی رفسنجانی (از نظر بازگویی پشت پرده قدرت) است، هرچند علم به پادشاه قدر قدرت زمان خود نزدیک تر بود و خاطرات هاشمی رفسنجانی در زمان حیات او و دیگر بازیگران منتشر می شد و بیشتر در خطر ملاحظه کاری قرار داشت. این مقایسه ها، اهمیت منحصربه فرد یادداشت های علم را بیش از پیش آشکار می سازند و نشان می دهند که چگونه این اثر، به دلیل دسترسی بی واسطه نویسنده به اطلاعات و عدم انتشار فوری، از جایگاه خاصی برخوردار است.

نقد و بررسی: چالش ها و بحث ها پیرامون اعتبار یادداشت ها

همانند هر منبع تاریخی دست اولی، یادداشت های امیر اسدالله علم نیز مورد نقد و بررسی های جدی از سوی پژوهشگران و مورخان قرار گرفته اند. اعتبار این یادداشت ها، به ویژه در مورد سوگیری های احتمالی، ناهماهنگی با اسناد دیگر و نحوه تصویرسازی از شخصیت ها، بحث برانگیز بوده است.

اتهام سوگیری و خودتبرئه گری

برخی از منتقدان، معتقدند که علم در نگارش خاطراتش قصد تبرئه خود و انداختن تقصیرها به گردن دیگران، به ویژه امیرعباس هویدا (نخست وزیر وقت) را داشته است. مقالاتی مانند Rewriting the Iranian Revolution به این موضوع اشاره کرده اند که علم با نگاهی به آینده، تلاش کرده است تا چهره ای مثبت از خود ترسیم کند و مسئولیت شکست ها را از دوش خود بردارد. این دیدگاه، با توجه به فضای سیاسی سال های پایانی عمر علم و در آستانه انقلاب، قابل درک است؛ زیرا او به خوبی می دانست که تاریخ چگونه درباره افراد قضاوت خواهد کرد. این اتهام، بخشی از بحث های پیرامون انگیزه اصلی علم از نگارش این یادداشت هاست.

ناهماهنگی با اسناد دیگر

پژوهشگرانی مانند شائول بخاش، به ناهماهنگی هایی بین روایت علم و گزارش های رسمی، تلگراف های دیپلماتیک، و خاطرات دیگر (مانند ریچارد هلمز، سفیر آمریکا در ایران) اشاره می کنند. این تفاوت ها عمدتاً در مورد نحوه تصمیم گیری های شاه، نقش علم در برخی وقایع، و چگونگی برخورد دربار با بحران های سیاسی دیده می شوند. بخاش معتقد است که علم در روایت خود، گاهی بر نقش خود تأکید بیش از حد دارد یا برخی جزئیات را به گونه ای بیان می کند که با برداشت های دیگر منابع تطابق ندارد. این ناهماهنگی ها، اهمیت مطالعه تطبیقی یادداشت های علم با دیگر اسناد و خاطرات را برای رسیدن به تصویری جامع تر و دقیق تر، دوچندان می کند.

تصویر شاه: اغراق یا واقعیت؟

یکی از مهمترین چالش ها، نحوه تصویرسازی علم از محمدرضا شاه است. علم گاهی شاه را فردی خودشیفته، دارای ضعف تصمیم گیری، یا درگیر مسائل شخصی و عیاشی ها توصیف می کند. محمود طلوعی، نویسنده و مورخ، به پرداختن بیش از اندازه و بی مورد علم به مسائل خصوصی و زنبارگی شاه اشاره کرده و معتقد است که این امر، شاه را در نظر خواننده خفیف و بی مقدار می سازد. این مسئله، سوالاتی را درباره انصاف و بی طرفی علم در روایت هایش مطرح می کند. آیا این تصویرسازی منصفانه بوده یا با غرض ورزی همراه است؟ در مقابل، بسیاری از دیپلمات های خارجی، شاه را فردی باهوش، دقیق و حساس به مسائل سیاسی توصیف کرده اند که با تصویر ارائه شده توسط علم تفاوت دارد. این تضاد در روایت ها، زمینه را برای تحلیل های عمیق تر و چندبعدی از شخصیت شاه و دوران سلطنت او فراهم می آورد.

مسئله سانسور و دستکاری

بحث هایی نیز پیرامون میزان دستکاری یا سانسور احتمالی در نسخه های منتشر شده از یادداشت ها وجود دارد. علینقی عالیخانی، ویراستار مجموعه، در مصاحبه ای میزان سانسور را اندک و بیش از ۹۹ درصد کتاب را دست نخورده دانسته است. با این حال، محمد باهری احتمال اینکه یادداشت ها بلافاصله پس از مرگ علم توسط عوامل شاه جمع آوری شده باشند را مطرح کرده و در مورد صحت کامل نسخه های منتشر شده تردیدهایی را به وجود آورده است. این مباحث نشان می دهد که حتی در مورد منابع دست اول نیز، می بایست با احتیاط و با در نظر گرفتن زمینه و شرایط انتشار، به بررسی محتوا پرداخت.

دیدگاه های موافقان صحت

در مقابل انتقادات، برخی محققان و تحلیلگران بر صحت و ارزش تاریخی بالای یادداشت های علم تأکید دارند. مسعود بهنود و محمود طلوعی از جمله افرادی هستند که به اهمیت این خاطرات به عنوان یک منبع دست اول و معتبر برای شناخت پشت پرده قدرت اذعان دارند. طلوعی حتی اشاره کرده است که از طریق محمدعلی منصف، دایی علم، از جریان نگارش این خاطرات باخبر بوده و بر اصالت آن ها صحه می گذارد. این گروه از موافقان، دلایلی همچون نزدیکی بی سابقه علم به شاه، ماهیت محرمانه و روزانه نگارش، و اطلاعات منحصر به فردی که در هیچ جای دیگر یافت نمی شود را برای تأیید اعتبار این یادداشت ها ارائه می کنند. آن ها معتقدند که با وجود هرگونه سوگیری احتمالی، این اثر همچنان یکی از غنی ترین منابع برای درک تاریخ پهلوی دوم است.

سبک و ساختار نگارش کتاب اصلی

یکی از عواملی که یادداشت های امیر اسدالله علم را از بسیاری از کتب تاریخی دیگر متمایز می کند، سبک و ساختار نگارشی خاص آن است. علم با لحنی ویژه و منحصربه فرد، به روایت وقایع و مشاهدات خود می پردازد که خواندن آن را بسیار جذاب و دلنشین می کند. لحن او گاهی آمیخته به طنز خفیف و زیرکانه است که تلخی برخی رویدادها را تعدیل می بخشد و به خواننده فرصت تفکر عمیق تر را می دهد. او همچنین در نگارش خود، رگه هایی از شاعر مسلکی را نشان می دهد که این امر، به متن بُعدی ادبی و هنری می بخشد و آن را از لحن خشک و رسمی بسیاری از کتب تاریخی جدا می کند.

ساختار روزانه نویسی این کتاب، به آن حالتی داستان وار می بخشد. هر روز، یک برش از زندگی در دربار، یک مکالمه مهم، یا یک تحلیل از وقایع جاری، پیش روی خواننده قرار می گیرد. این شیوه نگارش، باعث می شود که خواننده حس کند در حال همراهی با علم در طول زمان است و لحظه به لحظه، شاهد اتفاقات و تحولات است. این ساختار نه تنها به جذابیت خوانش کمک می کند، بلکه به پژوهشگران نیز امکان می دهد تا سیر تحولات و تغییرات را در بازه های زمانی کوتاه به دقت دنبال کنند. علاوه بر متن، نسخه اصلی کتاب حاوی عکس های متعددی از اشخاص، مستندات رسمی، و حتی متن قراردادهای مهم است. این تصاویر و اسناد، به درک بهتر مطالب کمک کرده و اعتبار روایت های علم را نیز افزایش می دهند و به مثابه گواهی بصری بر صحت مدعای نویسنده عمل می کنند.

ناشر و نسخه های منتشر شده

نخستین بار، یادداشت های امیر اسدالله علم پس از مرگ او، در هفت جلد به زبان فارسی و توسط انتشارات Ibex Publishers در سال ۱۹۹۲ در آمریکا به چاپ رسید. در ایران نیز، ناشران متعددی از جمله انتشارات ثالث، مازیار و کتاب سرا اقدام به انتشار این مجموعه کرده اند. انتشارات مازیار، به ویژه با همکاری علینقی عالیخانی در ویراستاری، نسخه ای را در دو جلد (دفتر اول و دفتر دوم) برای سهولت دسترسی و مطالعه مخاطبان ارائه کرده است. دفتر دوم، همان طور که پیشتر اشاره شد، به وقایع سال های ۱۳۵۳ تا ۱۳۵۶ می پردازد. این اثر بارها تجدید چاپ شده است که نشان دهنده اهمیت و استقبال گسترده از آن در میان خوانندگان و پژوهشگران تاریخ معاصر ایران است. ویرایش دقیق و گردآوری جامع این یادداشت ها، به تثبیت جایگاه آن به عنوان یک مرجع معتبر کمک شایانی کرده است.

سخن پایانی و جمع بندی

یادداشت های امیر اسدالله علم: دفتر دوم، بی شک یکی از مهم ترین و پربارترین منابع برای شناخت دقیق تر دوران پهلوی دوم و به ویژه سال های حساس ۱۳۵۳ تا ۱۳۵۶ است. این اثر نه تنها دریچه ای بی واسطه به اندرونی دربار می گشاید، بلکه با جزئیات کم نظیر خود، ما را با روابط پیچیده بین المللی، اوج گیری قدرت نفتی و نشانه های آغازین بحرانی که به انقلاب انجامید، آشنا می سازد. روایت علم، با وجود بحث های انتقادی پیرامون سوگیری های احتمالی، همچنان به دلیل موقعیت منحصربه فرد او و دسترسی بی نظیرش به اطلاعات، ارزشی بی بدیل دارد.

مطالعه این یادداشت ها، به خواننده فرصتی می دهد تا از نزدیک با افکار، تصمیمات و حتی خلقیات محمدرضا شاه و دیگر چهره های کلیدی آن دوره آشنا شود. برای دانشجویان، پژوهشگران و تمامی علاقه مندان به تاریخ معاصر ایران، توصیه می شود که این منبع ارزشمند را با دیدی انتقادی و مقایسه ای با دیگر اسناد و خاطرات مطالعه کنند. این رویکرد به فهم جامع تر و دقیق تر از پیچیدگی های آن دوران کمک شایانی خواهد کرد. خلاصه کتاب یادداشت های امیر اسدالله علم: دفتر دوم، در واقع فراخوانی برای عمیق تر شدن در مباحث تاریخی و درک چگونگی شکل گیری یکی از مهم ترین مقاطع تاریخ ایران است.