نکاتی کلیدی و مهم در مورد تزریق واکسن آنفولانزا

تزریق واکسن آنفولانزا یکی از مهم‌ترین اقدامات پیشگیرانه برای حفظ سلامت در برابر ویروس‌های فصلی است. این واکسن با تقویت سیستم ایمنی بدن، شما را در مقابل انواع سویه‌های آنفولانزا محافظت می‌کند و از شدت بیماری و بروز عوارض جدی آن می‌کاهد. در این مقاله، راهنمایی جامع و کاربردی درباره تمام جوانب تزریق واکسن آنفولانزا ارائه شده تا بتوانید تصمیمی آگاهانه برای سلامت خود و عزیزانتان بگیرید.

واکسن آنفولانزا چیست و چگونه بدن شما را ایمن می‌کند؟

واکسن آنفولانزا ترکیبی از ویروس‌های غیرفعال شده یا ضعیف‌شده آنفولانزا است که پس از تزریق، سیستم ایمنی بدن را تحریک می‌کند تا پادتن‌های اختصاصی را علیه این ویروس‌ها تولید کند. این پادتن‌ها مانند سربازانی عمل می‌کنند که بدن را برای مقابله با حمله واقعی ویروس آنفولانزا آماده می‌سازند. با این مکانیسم، در صورت مواجهه با ویروس، بدن قادر است واکنش سریع‌و موثری نشان دهد و از ابتلا به بیماری یا بروز علائم شدید آن جلوگیری کند. این محافظت، به ویژه در برابر سویه‌های رایج ویروس که سالانه توسط سازمان‌های بهداشتی جهانی پیش‌بینی می‌شوند، اهمیت بالایی دارد.

چرا نیاز به تزریق سالیانه واکسن داریم؟

ویروس آنفولانزا به طور مداوم در حال جهش و تغییر است. به همین دلیل، سویه‌های ویروس آنفولانزا که در یک سال شیوع پیدا می‌کنند، ممکن است با سویه‌های سال بعد متفاوت باشند. به علاوه، سطح پادتن‌های تولید شده توسط واکسن در بدن به مرور زمان کاهش می‌یابد. این دو عامل باعث می‌شوند که هر سال نیاز به تزریق مجدد واکسن آنفولانزا باشد تا بدن در برابر جدیدترین سویه‌های ویروس ایمنی کافی داشته باشد. سازمان جهانی بهداشت (WHO) هر ساله سویه‌های غالب ویروس را پیش‌بینی و بر اساس آن، واکسن‌های جدید تولید می‌شود.

میزان اثربخشی واقعی واکسن آنفولانزا چقدر است؟

اثربخشی واکسن آنفولانزا کاملاً صددرصد نیست، اما نقش بسیار مهمی در کاهش خطر ابتلا به بیماری، کاهش شدت علائم و جلوگیری از عوارض جدی مانند بستری شدن در بیمارستان یا حتی مرگ دارد. میزان اثربخشی واکسن به عواملی همچون سن فرد، وضعیت سلامت عمومی و تطابق سویه‌های موجود در واکسن با سویه‌های در گردش در جامعه بستگی دارد. به طور کلی، واکسن می‌تواند خطر ابتلا به آنفولانزا را به میزان ۴۰ تا ۶۰ درصد کاهش دهد و در صورت ابتلا، شدت بیماری و عوارض آن را به طرز چشمگیری کم کند.

انواع واکسن آنفولانزا: کدام گزینه برای شما مناسب‌ است؟

واکسن‌های غیرفعال (Inactivated Influenza Vaccines – IIV)

این واکسن‌ها حاوی ویروس‌های کشته شده آنفولانزا هستند و رایج‌ترین نوع واکسن محسوب می‌شوند. IIV خود به دو زیرمجموعه اصلی تقسیم می‌شود:

واکسن‌های سه ظرفیتی (Trivalent)

واکسن‌های سه ظرفیتی حاوی آنتی‌ژن‌های سه سویه ویروس آنفولانزا هستند: دو سویه از نوع A (H1N1 و H3N2) و یک سویه از نوع B. این واکسن‌ها برای سال‌ها استاندارد طلایی واکسیناسیون آنفولانزا محسوب می‌شدند و هنوز هم در دسترس هستند. آن‌ها برای محافظت از افراد در برابر سویه‌های اصلی آنفولانزا که پیش‌بینی می‌شود در فصل جاری شیوع بیشتری داشته باشند، طراحی شده‌اند. این نوع واکسن معمولاً برای افراد ۱۸ تا ۶۴ سال توصیه می‌شود.

واکسن‌های چهار ظرفیتی (Quadrivalent)

واکسن‌های چهار ظرفیتی یک گام فراتر رفته و حاوی آنتی‌ژن‌های چهار سویه ویروس آنفولانزا هستند: دو سویه از نوع A (H1N1 و H3N2) و دو سویه از نوع B. با توجه به اینکه دو نوع اصلی ویروس آنفولانزا B در گردش هستند، واکسن چهار ظرفیتی پوشش گسترده‌ای را ارائه می‌دهد و مزیت آن در محافظت بیشتر در برابر سویه‌های B است. این نوع واکسن در ایران نیز رایج است و برای گروه‌های سنی مختلف، از جمله کودکان و سالمندان، توصیه می‌شود.

واکسن‌های ضعیف‌شده زنده (Live Attenuated Influenza Vaccine – LAIV)

این واکسن‌ها حاوی ویروس‌های زنده اما ضعیف‌شده آنفولانزا هستند که بیماری‌زا نیستند. LAIV به شکل اسپری بینی تجویز می‌شود و برای افراد سالم ۲ تا ۴۹ سال مورد تایید است. مزیت اصلی آن عدم نیاز به تزریق و تحریک پاسخ ایمنی در مخاط بینی است. با این حال، استفاده از این واکسن محدودیت‌هایی دارد و برای گروه‌هایی مانند زنان باردار، افراد دارای نقص ایمنی یا برخی بیماری‌های مزمن، کودکان زیر ۲ سال و افراد بالای ۵۰ سال توصیه نمی‌شود.

معرفی و مقایسه واکسن‌های آنفولانزای رایج در ایران (راهنمای انتخاب)

در ایران، چندین نوع واکسن آنفولانزا، عمدتاً از نوع چهار ظرفیتی، در دسترس هستند. آشنایی با ویژگی‌های هر یک می‌تواند به شما در تصمیم‌گیری بهتر کمک کند. با این حال، توصیه ما بر این است که برای انتخاب نهایی، با پزشک یا داروساز مشورت کنید.

واکسن آنفولانزا Influvac Tetra هلندی

اینفلوواک تترا یک واکسن چهار ظرفیتی است که توسط شرکت Abbott Biologicals B.V هلند تولید می‌شود. این واکسن برای کودکان بالای ۶ ماه و بزرگسالان مجاز است و از دو سویه A و دو سویه B ویروس آنفولانزا محافظت می‌کند. اینفلوواک از طریق کشت ویروس در تخم‌مرغ تولید می‌شود، بنابراین افراد با حساسیت شدید به پروتئین تخم‌مرغ باید با احتیاط و مشورت پزشک آن را تزریق کنند.

واکسن آنفولانزا Vaxigrip Tetra فرانسوی

واکسی‌گریپ تترا نیز یک واکسن چهار ظرفیتی است که توسط شرکت Sanofi Pasteur فرانسه تولید می‌شود. این واکسن نیز مانند اینفلوواک برای تمام گروه‌های سنی بالای ۶ ماه، از جمله کودکان و سالمندان، قابل استفاده است. واکسی‌گریپ تترا نیز در فرآیند تولید خود از تخم‌مرغ استفاده می‌کند، بنابراین نکات مربوط به حساسیت به تخم‌مرغ در مورد این واکسن نیز صدق می‌کند.

واکسن آنفولانزا FluGuard ایرانی

فلوگارد، واکسن آنفولانزای تولید داخل کشور است که از نوع نوترکیب چهار ظرفیتی می‌باشد. این واکسن با استفاده از فناوری پیشرفته و بدون نیاز به تخم‌مرغ در سلول‌های sf9 تولید می‌شود. فلوگارد برای افراد بالای ۱۸ سال مورد تایید قرار گرفته است. یکی از مزایای اصلی این واکسن، عدم وجود پروتئین تخم‌مرغ است که آن را به گزینه‌ای مناسب برای افراد با آلرژی به تخم‌مرغ تبدیل می‌کند. با این حال، مطالعات کافی در مورد ایمنی و اثربخشی آن در زنان باردار و شیرده در دست انجام است و معمولاً برای این گروه توصیه نمی‌شود.

بهترین زمان و مکان برای تزریق واکسن آنفولانزا (راهنمای برنامه‌ریزی)

بهترین زمان تزریق واکسن آنفولانزا، از اواخر شهریور ماه آغاز شده و تا اواسط آبان ماه ادامه می‌یابد. دلیل این زمان‌بندی آن است که حدود دو هفته طول می‌کشد تا بدن پس از واکسیناسیون، پادتن‌های کافی را تولید کرده و ایمنی لازم را به دست آورد. ویروس‌های آنفولانزا معمولاً از اواخر پاییز و در طول فصل زمستان شیوع بیشتری پیدا می‌کنند. با تزریق واکسن در این بازه زمانی، بدن قبل از شروع پیک فصلی آنفولانزا کاملاً آماده مبارزه با ویروس خواهد بود و حداکثر محافظت را فراهم می‌کند.

اگر فرصت نکردید در زمان ایده‌آل واکسن خود را تزریق کنید، نگران نباشید. تزریق واکسن آنفولانزا در ماه‌های آذر، دی و حتی پس از آن نیز همچنان توصیه می‌شود. حتی اگر فصل آنفولانزا شروع شده باشد، واکسیناسیون می‌تواند به کاهش خطر ابتلا یا حداقل کاهش شدت بیماری کمک کند. مادامی که ویروس آنفولانزا در حال گردش است، تزریق واکسن مفید خواهد بود.

چه کسانی باید حتماً واکسن آنفولانزا بزنند؟ (گروه‌های اولویت‌دار و پرخطر)

بر اساس توصیه‌های سازمان بهداشت جهانی (WHO) و مرکز کنترل و پیشگیری از بیماری‌ها (CDC)، تزریق سالانه واکسن آنفولانزا برای تمام افراد بالای ۶ ماه توصیه می‌شود. با این حال، برخی گروه‌ها به دلیل افزایش خطر ابتلا به آنفولانزای شدید و عوارض جدی آن، در اولویت قرار دارند:

• کودکان: به ویژه کودکان ۶ ماهه تا ۵ ساله. برای کودکانی که برای اولین بار واکسن می‌زنند یا کمتر از دو دوز واکسن در گذشته دریافت کرده‌اند، ممکن است نیاز به دو دوز واکسن با فاصله حداقل چهار هفته باشد.
• سالمندان: افراد بالای ۶۵ سال، به دلیل ضعف سیستم ایمنی، بیشتر در معرض خطر عوارض شدید آنفولانزا قرار دارند. برای این گروه، واکسن‌های دوز بالا توصیه می‌شود که پاسخ ایمنی قوی‌تری را ایجاد می‌کنند.
• زنان باردار و شیرده: واکسیناسیون آنفولانزا در دوران بارداری کاملاً ایمن و حیاتی است. این واکسن تنها برای حفاظت از مادر اثرگذار نیست، بلکه پادتن‌ها را از طریق جفت به جنین و از طریق شیر به نوزاد منتقل می‌کند و از نوزاد در ماه‌های اول زندگی که نمی‌تواند واکسن بزند، محافظت می‌نماید.
• افراد دارای بیماری‌های مزمن: بیماران قلبی ریوی، افراد دارای آسم، بیماران دیابتی، کلیوی، کبدی، عصبی-عضلانی و افراد دارای نقص سیستم ایمنی مانند مبتلایان به HIV، مصرف کنندگان کورتیکواستروئیدها و بیماران پیوندی.
• کادر درمان و مراقبین: پزشکان، پرستاران، پیراپزشکان و سایر کارکنان مراکز بهداشتی-درمانی.
• افراد ساکن در مراکز تجمعی: مانند آسایشگاه‌ها، خوابگاه‌ها، پادگان‌ها و زندان‌ها، که خطر شیوع بیماری در آن‌ها بالاست.
• افراد دارای چاقی مفرط: BMI بالای ۴۰ نیز در معرض خطر بیشتری برای عوارض شدید آنفولانزا هستند.

موارد احتیاط و منع تزریق واکسن آنفولانزا (چه کسانی نباید واکسن بزنند یا با احتیاط)

اگرچه واکسن آنفولانزا برای اکثر افراد ایمن و بی‌خطر است، اما در برخی شرایط خاص، تزریق آن باید با احتیاط صورت گیرد یا ممنوع است:

• حساسیت شدید به پروتئین تخم‌مرغ یا سایر اجزای واکسن: بسیاری از واکسن‌ها در فرآیند تولید خود از تخم‌مرغ استفاده می‌کنند. در صورت سابقه واکنش آلرژیک شدید (آنافیلاکسی) به تخم‌مرغ یا واکسن آنفولانزا در گذشته، حتماً باید پزشک خود را در جریان قرار دهید. در این موارد، ممکن است واکسن‌های بدون تخم‌مرغ یا واکسیناسیون تحت نظر متخصص آلرژی توصیه شود.
• نوزادان زیر ۶ ماه: این گروه سنی نمی‌توانند واکسن آنفولانزا را دریافت کنند. محافظت از آن‌ها از طریق واکسیناسیون مادر باردار و اطرافیان نوزاد اهمیت دارد.
• سابقه سندرم گیلن‌باره: اگر فردی در گذشته (ظرف ۶ هفته پس از واکسیناسیون آنفولانزا) دچار سندرم گیلن‌باره (یک بیماری نادر عصبی) شده باشد، باید قبل از تزریق مجدد واکسن با پزشک متخصص مشورت کند.
• وجود تب یا عفونت حاد و شدید در زمان تزریق: در صورت تب بالا یا بیماری حاد و شدید، معمولاً توصیه می‌شود تزریق واکسن به تعویق افتد تا فرد بهبود یابد. با این حال، سرماخوردگی خفیف یا تب پایین معمولاً مانعی برای واکسیناسیون نیست.
• افراد با نقص ایمنی خاص: واکسن‌های ضعیف‌شده زنده (اسپری بینی) برای افراد دارای نقص ایمنی شدید (مانند بیماران تحت شیمی‌درمانی، پیوند عضو، یا مبتلا به HIV پیشرفته) ممنوع است. این افراد فقط باید واکسن‌های تزریقی (غیرفعال) را دریافت کنند.

عوارض جانبی واکسن آنفولانزا

واکسن آنفولانزا، مانند هر واکسن یا داروی دیگری، ممکن است عوارض جانبی داشته باشد. با این حال، اکثر این عوارض خفیف و موقتی هستند و نشانه‌ای از پاسخ طبیعی سیستم ایمنی بدن به واکسن می‌باشند. درک این عوارض به شما کمک می‌کند تا با آمادگی و آرامش بیشتری واکسن را تزریق کنید.

عوارض جانبی شایع و خفیف

این عوارض معمولاً یک تا دو روز پس از تزریق بروز می‌کنند و خود به خود بهبود می‌یابند:

درد، قرمزی، تورم یا حساسیت در محل تزریق: این واکنش‌های موضعی بسیار شایع هستند و نشان می‌دهند که سیستم ایمنی در حال پاسخ دادن است.

تب خفیف، سردرد، بدن‌درد، خستگی و بی‌حالی: این علائم شبیه به نشانه‌های خفیف آنفولانزا هستند، اما نباید با آنفولانزای واقعی اشتباه گرفته شوند. واکسن نمی‌تواند باعث بیماری آنفولانزا شود، زیرا حاوی ویروس زنده و فعال نیست. این علائم در واقع پاسخ سیستم ایمنی به واکسن است.

تهوع یا از دست دادن اشتها: به خصوص در کودکان، ممکن است این علائم دیده شود.

برای مدیریت این عوارض، می‌توانید از کمپرس سرد در محل تزریق استفاده کنید و در صورت نیاز، با مشورت پزشک، مسکن‌های بدون نسخه مانند استامینوفن مصرف کنید. استراحت کافی و نوشیدن مایعات نیز می‌تواند کمک‌کننده باشد.

عوارض جانبی نادر اما جدی

عوارض جدی واکسن آنفولانزا بسیار نادر هستند، اما اطلاع از آن‌ها مهم است:

واکنش‌های آلرژیک شدید (آنافیلاکسی): این واکنش‌ها نادر هستند و معمولاً در عرض چند دقیقه تا چند ساعت پس از تزریق رخ می‌دهند. علائم هشداردهنده شامل مشکلات تنفسی، کهیر، تورم صورت یا گلو، سرگیجه و ضعف شدید است. به همین دلیل است که توصیه می‌شود پس از تزریق واکسن برای ۱۵ تا ۲۰ دقیقه در مرکز درمانی بمانید.

سندرم گیلن‌باره (Guillain-Barré Syndrome – GBS): این یک اختلال عصبی بسیار نادر است که در آن سیستم ایمنی به اشتباه به اعصاب محیطی حمله می‌کند. ارتباط آن با واکسن آنفولانزا بسیار کم و نادر است (حدود ۱ تا ۲ مورد در هر یک میلیون دوز واکسن) و خطر ابتلا به GBS ناشی از آنفولانزای طبیعی به مراتب بیشتر از واکسیناسیون است.

نکات کلیدی برای مراقبت‌های قبل و بعد از تزریق واکسن آنفولانزا

قبل از تزریق

صحبت با پزشک: حتماً سوابق پزشکی خود، بیماری‌های زمینه‌ای، آلرژی‌ها (به خصوص به تخم‌مرغ یا واکسن‌های قبلی) و داروهای مصرفی را به پزشک یا پرستار اطلاع دهید.

اطمینان از سلامت عمومی: در روز تزریق، از عدم وجود تب بالا یا عفونت حاد و شدید اطمینان حاصل کنید. سرماخوردگی خفیف معمولاً مانعی نیست، اما در صورت بیماری شدید، تزریق واکسن را به تعویق بیندازید.

خرید واکسن از داروخانه‌های معتبر: واکسن را فقط از داروخانه‌های مجاز و معتبر تهیه کنید. از رعایت کامل زنجیره سرد (نگهداری در دمای مناسب) هنگام خرید و حمل و نقل واکسن به محل تزریق اطمینان حاصل کنید.

بعد از تزریق

مدیریت درد و تورم: محل تزریق را تمیز و خشک نگه دارید. از ماساژ شدید یا فشار زیاد روی محل تزریق خودداری کنید. می‌توانید از کمپرس سرد برای کاهش درد و تورم استفاده کنید.

مصرف کافی مایعات و استراحت: نوشیدن مایعات کافی و استراحت مناسب در روزهای اول پس از واکسیناسیون می‌تواند به بدن در بازیابی و کاهش احساس خستگی یا بدن‌درد کمک کند.

مشاهده علائم هشداردهنده: در صورت مشاهده علائم واکنش آلرژیک شدید (مانند مشکلات تنفسی، کهیر گسترده، تورم صورت یا گلو) یا سایر علائم غیرعادی و نگران‌کننده (مانند تب بالا و مداوم، ضعف شدید)، فوراً به پزشک یا نزدیک‌ترین مرکز اورژانس مراجعه کنید.

فعالیت‌های روزمره: معمولاً می‌توانید فعالیت‌های روزمره خود را بلافاصله از سر بگیرید. با این حال، اگر احساس خستگی یا بدن‌درد دارید، بهتر است از فعالیت‌های ورزشی سنگین برای یک تا دو روز خودداری کنید.

شرایط نگهداری واکسن آنفولانزا: آنچه باید بدانید

نگهداری صحیح واکسن آنفولانزا از اهمیت حیاتی برخوردار است؛ چرا که عدم رعایت نکات مربوط به زنجیره سرد می‌تواند به سرعت اثربخشی واکسن را از بین ببرد. واکسن آنفولانزا باید در دمای ۲ تا ۸ درجه سانتی‌گراد نگهداری شود. این دما معادل دمای معمول یخچال است و نباید واکسن در قسمت درب یخچال یا نزدیک به یخ‌ساز قرار گیرد که دمای آن متغیر است.

نکته بسیار مهم این است که واکسن تحت هیچ شرایطی نباید منجمد شود. انجماد می‌تواند ساختار پروتئین‌های موجود در واکسن را تخریب کرده و آن را بی‌اثر کند. بنابراین، اگر واکسنی یخ زده باشد، حتی اگر سپس ذوب شود، دیگر قابل استفاده نیست و باید دور ریخته شود. هنگام حمل واکسن از داروخانه تا محل تزریق نیز باید از یک کیف خنک‌کننده (کولباکس) حاوی یخ خشک یا ژل یخ استفاده کرد تا دمای آن در محدوده مطلوب حفظ شود.

نتیجه‌گیری: تصمیم‌گیری آگاهانه برای یک پاییز و زمستان سالم

تزریق سالانه واکسن آنفولانزا، به عنوان یک سپر محافظتی در برابر ویروس‌های فصلی، اهمیت بالایی در حفظ سلامت فردی و عمومی دارد. با آگاهی از انواع واکسن، گروه‌های هدف، زمان ایده‌آل واکسیناسیون و نکات مربوط به نگهداری و عوارض جانبی، می‌توان تصمیمی آگاهانه و مسئولانه برای محافظت از خود و عزیزانمان گرفت. این اقدام ساده می‌تواند شما را از ابتلا به فرم‌های شدید بیماری و عوارض ناخواسته آن در امان نگه دارد و به شما کمک کند یک پاییز و زمستان سالم‌ را تجربه کنید. همواره به یاد داشته باشید که مشورت با پزشک یا داروساز، بهترین راهنما برای انتخاب و زمان‌بندی مناسب واکسیناسیون است.

مجله بهداشت و سلامت تندرستی‌ها